آشنایی با انواع روش های آبیاری در کشاورزی
آبیاری از قدیمی‌ترین فعالیت‌های بشری بوده که اصلی‌ترین هدف آن افزایش تولید محصولات کشاورزی است. در انواع روش آبیاری رطوبت خاک باید در حدی حفظ شود که گیاه دچار کمبود آب نشود. باید توجه داشت که کمبود رطوبت در خاک همان قدر برای گیاه مشکل‌ساز است که رطوبت بیش اندازه خاک. بنابراین نباید در آبیاری زیاده‌روی کرد، زیرا باعث می‌شود گیاه از رطوبت بیش از اندازه آسیب ببیند و عملکرد محصول پایین بیاید. هدف آبیاری در بعضی موارد می‌تواند کنترل دمای هوا، رطوبت هوا و کاهش آفات و بیماری‌های گیاهی باشد.
انواع روش های آبیاری را می‌توان در دو دسته کلی آبیاری سطحی و آبیاری تحت فشار طبقه‌بندی کرد. اصلی‌ترین تفاوت بین انواع روش های آبیاری سطحی و تحت فشار، نوع نیروی به کار رفته برای توزیع آب در مزرعه است. در آبیاری سطحی آب به کمک نیروی جاذبه زمین یا نیروی ثقل در روی زمین پخش می‌شود. به همین علت نام دیگر آبیاری سطحی، آبیاری ثقلی است. در آبیاری تحت فشار از پمپ و لوله برای انتقال آب و از پاشنده‌ها برای پخش آب در سطح مزرعه استفاده می‌گردد. منظور از پاشنده‌ها، آبپاش‌ها یا قطره‌چکان‌ها هستند که بر روی لوله‌ای به نام لوله جانبی قرار دارند. لوله جانبی را لوله لترال نیز می‌نامند. 
انواع روش های آبیاری:
الف- انواع روش های آبیاری سطحی
آبیاری سطحی قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین روش آبیاری است که به آن آبیاری سنتی نیز گفته می‌شود. سه روش عمده آبیاری سطحی عبارتند از:
آبیاری نواری
آبیاری کرتی
آبیاری جویچه‌ای
در شکل 1 آبیاری به روش جویچه‌ای نشان داده شده است.
شکل 1- زمین کشاورزی تحت آبیاری با روش جویچه‌ای که یکی از انواع روش های آبیاری سطحی است.
مزایای آبیاری سطحی:
سادگی و عدم نیاز به دستگاه و تجهیزات پیچیده
هزینه سرمایه‌گذاری اولیه پایین
عدم نیاز به انرژی
معایب آبیاری سطحی:
در مواردی که شیب زمین زیاد است نمی‌توان از این روش آبیاری استفاده کرد و باید زمین تسطیح یا شیب‌بندی شود که هزینه زیادی دارد.
آبیاری سطحی برای خاک‌های سبک و شنی مناسب نیست.
آبیاری سطحی به نیروی کار بیشتری نسبت به روش‌های آبیاری تحت فشار نیاز دارد.
راندمان آبیاری سطحی پایین است که باعث هدر رفت آب می‌شود.
آبیاری سطحی نیاز به دبی آب بالایی دارد.
ب-انواع روش های آبیاری تحت فشار
با توجه به جدید بودن این شیوه آبیاری، سیستم‌های آبیاری تحت فشار را سیستم‌های نوین آبیاری نیز می‌نامند. روش‌های آبیاری تحت فشار به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
آبیاری بارانی
آبیاری قطره‌ای
همان‌طور که پیداست، در آبیاری بارانی، آب به صورت قطرات مشابه باران از آبپاش‌ها خارج شده و بر روی گیاه و زمین کشاورزی می‌بارد و در روش آبیاری قطره‌ای، آب از قطره‌چکان‌ها به صورت قطره‌ای یا چکه‌ای خارج می‌گردد. تفاوت دیگر بین روش‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای در مساحت خیس شده زمین است. به طوری که در آبیاری بارانی تمام مزرعه آبیاری می‌گردد؛ اما در آبیاری قطره‌ای تنها محدوده اطراف گیاه آبیاری می‌شود. به همین علت آبیاری قطره‌ای را آبیاری موضعی نیز می‌گویند.
آبیاری به صورت موضعی در سیستم‌های آبیاری قطره‌ای باعث مصرف کمتر آب و افزایش راندمان آبیاری نسبت به سیستم‌های آبیاری بارانی می‌گردد. همچنین بین آبیاری بارانی و آبیاری قطره‌ای از لحاظ فشار آب در سیستم تفاوت وجود دارد. به طوری که در سیستم‌های آبیاری بارانی به فشار بیشتری نسبت به سیستم‌های آبیاری قطره‌ای نیاز است. در ادامه به اصلی‌ترین مزایای روش‌های آبیاری تحت فشار اشاره شده است.
شکل 2- سیستم آبیاری بارانی در حال آبیاری
مزایای آبیاری تحت فشار
راندمان بالا در آبیاری
بالا بردن کیفیت و کمیت محصولات تولیدی کشاورزی
یکنواختی پخش آب در سطح زمین
قابلیت آبیاری در زمین‌های ناهموار و شیب‌دار که نمی‌توان به روش آبیاری سطحی آنها را آبیاری کرد.
قابلیت اتوماسیون بالا
امکان پخش کود یا سم همزمان با آبیاری
نیاز کمتر به نیروی کارگری
امکان استفاده از آبیاری تحت فشار برای کنترل دمای هوا در مواقع یخبندان یا گرمازدگی
انواع روش های آبیاری بارانی
اجزای اصلی یک سیستم آبیاری بارانی عبارتند از:
پمپ
لوله اصلی
لوله جانبی
آبپاش‌ها
روش‌های طبقه‌بندی مختلفی برای سیستم‌های آبیاری بارانی ارائه شده است. در یکی از این روش‌ها، سیستم‌های آبیاری بارانی به دو دسته کلاسیک (غیر مکانیزه) و مکانیزه طبقه‌بندی می‌شوند. سایر روش‌های طبقه‌بندی شامل طبقه‌بندی بر اساس کاربرد کشاورزی و نیز قابلیت حمل و نقل می‌باشد.
طبقه‌بندی سیستم‌های آبیاری بارانی بر اساس کاربرد کشاورزی
روش های آبیاری بارانی کلاسیک به روش‌هایی گفته می‌شود که در آنها جابه‌جایی آبپاش‌ها یا لوله‌های جانبی به‌کمک نیروی کارگری انجام می‌شود. انواع روش‌های آبیاری بارانی کلاسیک عبارتند از :
کلاسیک کاملاً متحرک
کلاسیک نیمه‌متحرک
کلاسیک ثابت با آبپاش‌های متحرک
کلاسیک کاملاً ثابت
کلاسیک شیلنگی با قرقره
روش های آبیاری بارانی مکانیزه
در روش های آبیاری بارانی مکانیزه، برای جابجایی آبپاش‌ها و لوله جانبی از انرژی الکتریسیته یا انرژی حاصل از سوخت استفاده می‌شود تا آبیاری با سهولت بیشتر و نیروی کارگری کمتر انجام شود. روش های آبیاری بارانی مکانیزه مناسب اراضی وسیع و یکپارچه هستند و تکنولوژی به‌کار رفته در آنها از روش‌های کلاسیک پیچیده‌تر است. از جمله روش های آبیاری بارانی مکانیزه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سیستم آبیاری لوله چرخدار (ویل موو)
سیستم آبیاری ارّابه‌ای
سیستم آبیاری متحرک خطی (لینیر)
سیستم آبیاری عقربه‌ای (سنترپیوت)
شکل 3 سیستم آبیاری سنترپیوت را نشان می‌دهد.
شکل 3- سیستم آبیاری بارانی عقربه‌ای یا سنترپیوت که به‌صورت کاملاً مکانیزه عمل آبیاری را انجام می‌دهد.
انواع روش های آبیاری قطره‌ای
اجزاء مختلف یک سیستم آبیاری قطره‌ای می‌تواند شامل ایستگاه پمپاژ، تجهیزات تصفیه آب، تانک تزریق کود و مواد شیمیایی، لوله اصلی، لوله جانبی و قطره‌چکان‌ها یا انواع گسیلنده‌ها باشد. استفاده از تجهیزات آبیاری قطره‌ای مناسب می‌توان تاثیر بسزایی در عملکرد مطلوب سیستم شما داشته باشد. سیستم های آبیاری قطره‌ای را می‌توان در چهار دسته زیر قرار داد:
آبیاری قطره‌ای (Drip irrigation)
آبیاری اسپری (Spray irrigation)
آبیاری بابلر (Bubbler irrigation)
آبیاری زیرسطحی (Subsurface irrigation)
آبیاری قطره‌ای
در این روش آب با شدت جریان کم و به صورت قطره‌ای بر روی سطح خاک اعمال می‌شود و خاک اطراف گیاه را مرطوب می‌نماید. در انتهای سیستم قطره ای می‌توان از انواع قطره‌چکان‌ها، نوارتیپ و یا لوله‌های قطره چکاندار استفاده نمود. توجه داشته باشید که کوددهی در سیستم آبیاری قطره‌ای باید با دقت بیشتری انجام شود چرا که ممکن است سبب گرفتگی قطره‌چکان و دریپرها گردد. استفاده از سیستم‌های فیلتراسیون در روش آبیاری قطره ای ضروری می‌باشد.
شکل 4- آبیاری قطره‌ای با قطره‌چکان‌های خارج لوله‌ای یا قطره چکان برخط (Online drip emitter)
ویدیو: اجزا و قسمت های مختلف آبیاری قطره ای چیست؟
شکل 5- آبیاری قطره‌ای با قطره‌چکان‌های خارج لوله‌ای یا قطره‌چکان درخط (Inline drip emitter)
آبیاری اسپری
در این روش آب به صورت اسپری بر روی خاک پاشیده می‌شود و محیط اطراف درخت را آبیاری می‌کند.
شکل 6- آبیاری اسپری
آبیاری بابلر
در آبیاری بابلر آب در شدت جریان کم به صورت حبابی بر روی خاک اطراف گیاهان اعمال می‌گردد.
شکل 7- آبیاری بابلر
آبیاری زیرسطحی
در این روش محل خروج آب زیر سطح خاک قرار دارد (مانند شکل 8). لوله‌های جانبی آبیاری قطره‌ای زیرسطحی در عمق حدوداً 10 تا 60 سانتی‌متری خاک قرار دارند و آبیاری در زیر سطح خاک صورت می‌گیرد که باعث به حداقل رسیدن تبخیر آب، صرفه‌جویی در مصرف آب و کنترل علف‌های هرز می‌شود. همچنین این سیستم موجب کاهش رطوبت محیط زیرین گیاه شده که در کاهش بیماری‌های قارچی مؤثر است. در این روش آبیاری بهتر است فواصل آبیاری کوتاه باشند. آبیاری قطره ای زیر سطحی ذرت یک نمونه بسیار موفق از استفاده از این سیستم محسوب می‌شود.
شکل 8 – آبیاری زیر سطحی
جالب است بدانیم از قدیم در مناطق حاشیه کویری ایران از روشی به نام آبیاری کوزه‌ای استفاده می‌شده است که در واقع نوع سنتی روش آبیاری زیرسطحی به‌شمار می‌رود. در آبیاری کوزه‌ای یک ظرف سفالین قابل نفوذ در داخل خاک و نزدیک پای درخت یا گیاه قرار داده می‌شود و آب به‌صورت دستی به داخل کوزه ریخته شده و از جداره ظرف به‌تدریج جذب خاک و گیاه می‌شود (شکل 9). امروزه استفاده از روش آبیاری کوزه‌ای مجدداً مورد توجه قرار گرفته و آب مورد نیاز ظروف سفالین یا همان کوزه‌ها به‌وسیله لوله‌های انتقال آب تأمین می‌گردد که موجب سهولت استفاده از این روش آبیاری شده است.
شکل 9 – آبیاری کوزه‌ای از انواع روش های آبیاری زیرسطحی
دیدگاه خود را بنویسید